Utangulizi
Katika dunia ya leo , msongo wa mawazo ni hali isiyoweza kuepukika ya maisha yetu ya kila siku. Kazi, majukumu ya kifamilia, na shinikizo za kijamii mara nyingi hutufanya tulemewe kihisia . Hata hivyo, kuelewa vyanzo vya msongo wa mawazo na jinsi ya kukabiliana nao kunaweza kuboresha ustawi wetu wa kimwili na kiakili.
Vyanzo vya msongo wa mawazo
Msongo wa mawazo unaweza kusababishwa na mambo mbalimbali yanayotuzunguka. Baadhi ya vyanzo vikuu vya msongo wa mawazo ni:
- Shinikizo la Kazi: Majukumu mengi kazini, ratiba ngumu, malengo makubwa, au mazingira yenye migogoro yanaweza kusababisha msongo wa mawazo kwa mtu.
- Changamoto za Kiuchumi: Wasiwasi kuhusu fedha na mipango ya kifedha, kama vile mikopo, kodi, na gharama za kila siku, ni chanzo kikubwa cha msongo wa mawazo kwa watu wengi.
- Mahusiano:Migogoro au mawasiliano mabaya ndani ya familia, ndoa, au urafiki inaweza kuongeza msongo wa mawazo.
- Mabadiliko ya ghafla ya Maisha: Kupoteza kazi, kuhamia mji mpya, au matukio ya kushtua kama vile kifo au ugonjwa, huchangia kuongezeka kwa msongo wa mawazo
Dalili za msongo wa mawazo
Msongo wa mawazo unaweza kuathiri mwili wako, akili yako, na tabia zako kwa njia nyingi. Dalili za kawaida za msongo wa mawazo ni pamoja na:
- Dalili za Kimwili: Maumivu ya kichwa, matatizo ya kumeng'enya chakula, maumivu ya misuli, na mabadiliko ya hamu ya kula.
- Dalili za Kihisia: Hofu, wasiwasi, kukosa utulivu, kukasirika kwa haraka, au kujihisi kulemewa na hisia.
- Dalili za Kijamii: Kujiondoa kutoka kwa marafiki na familia, kupunguza kushiriki kwenye shughuli unazozipenda, au kuepuka majukumu ya kifamilia na kijamii.
Athari za Msongo wa mawazo kwa Afya
Msongo wa mawazo wa muda mrefu unaweza kusababisha athari mbaya kwa afya, ikiwa ni pamoja na:
- Magonjwa ya Moyo: Msongo wa mawazo sugu huongeza shinikizo la damu, jambo ambalo linaweza kuongeza hatari ya magonjwa ya moyo.
- Magonjwa ya Kinga: Msongo wa mawazo unaweza kudhoofisha mfumo wa kinga, na hivyo kukufanya uwe na uwezekano mkubwa wa kupata maambukizi.
Njia za Kukabiliana na msongo wa mawazo
Ikiwa huwezi kuepuka kabisa msongo wa mawazo, kuna njia mbalimbali za kupunguza athari zake kwenye maisha yako.
- Mazoezi ya Mwili: Kufanya mazoezi mara kwa mara husaidia mwili kutoa homoni za furaha ambazo ni Serotonin, dopamine, endorphins, na oxytocin , ambazo hupunguza msongo wa mawazo na kuboresha hali ya hisia.
- Kupumzika:Mazoezi ya kupumua kwa kina (deep breathing) , kutafakari (Meditation), na yoga ni njia nzuri za kupunguza msongo wa mawazo na kuongeza utulivu wa akili.
- Matumizi mazuri ya muda : Kupanga ratiba zako kwa uangalifu, kuweka malengo yanayowezekana, na kuzingatia kipaumbele kwa kazi muhimu kunaweza kusaidia kupunguza msongo wa mawazo wa muda mrefu.
- Kujishughulisha na Shughuli Unazozipenda: tenga muda wa kufanya mambo unayofurahia, kama vile kusoma, kupika, au kutumia muda na marafiki, husaidia akili yako kupata pumziko.
- Kuzungumza na Wengine : Kupata msaada wa kihisia kutoka kwa marafiki, familia, au mtaalamu wa afya ya akili kunaweza kusaidia kupunguza hisia za msongo wa mawazo na kuboresha hali ya kiakili.
Mtazamo Chanya
Kubadili jinsi unavyofikiria kuhusu changamoto za maisha kunaweza kusaidia sana kupunguza msongo wa mawazo.
Kukubali kuwa kuna mambo ambayo huwezi kuyabadilisha na kuepuka kujilaumu kunaweza kuongeza uwezo wa kudhibiti msongo wa mawazo.
Hitimisho
Msongo wa mawazo ni sehemu ya asili ya maisha, lakini njia tunayochagua kuushughulikia ina athari kubwa kwa afya zetu za mwili na akili. Kwa kutumia mikakati ya kudhibiti msongo wa mawazo, tunaweza kuimarisha maisha yetu na kuzuia athari mbaya zinazoweza kujitokeza. Ikiwa unahisi kuwa msongo wa mawazo unazidi uwezo wako, usisite kuomba msaada wa kitaalamu.
Je, umewahi kukutana na mtu ambaye anapenda sana utaratibu na anaona vigumu kubadili ratiba yake ya kila siku? Au labda umeona mtoto ambaye anapendelea kucheza peke yake na anaonekana kutojali wengine? Hizi zinaweza kuwa baadhi ya dalili za usonji (autism)
Usonji ni hali ambayo huathiri jinsi ubongo unavyofanya kazi, na kusababisha mtu kuwa na changamoto katika mawasiliano ya kijamii, tabia, nk. Katika makala hii, tutajadili kwa undani zaidi kuhusu usonji, jinsi unavyoathiri maisha ya watu, na njia za kuwasaidia
Usonji, pia unajulikana kama Otizimu (Autism kwa Kiingereza), ni kasoro ya maendeleo ya ubongo inayosababisha ubongo na mfumo wa fahamu kwa ujumla kushindwa kukua kwa njia ya kawaida. Hii ni kasoro ya ukuaji wa mfumo wa fahamu (neurodevelopment) ambayo huathiri kwa kiasi kikubwa uwezo wa mtu kuwasiliana, kujumuika kijamii, na kufikiri. Katika makala hii, tutachambua kwa undani zaidi kuhusu usonji,na athari zake kwa wanaoishi nao.
Usonji ni Nini?
Usonji ni hali inayosababisha mtu kukosa uwezo wa kawaida wa kuwasiliana na kujumuika kijamii. Mtu mwenye usonji anaweza kuwa na shida ya kuelewa lugha na ishara za mawasiliano (expressive and receptive language and gestures), pamoja na kuonyesha Tabia Zilizojirudia Rudia na Zenye Mipaka Maalum (restrictive and repetitive patterns of behaviour) . Aidha, uwezo wa kufikiri wa mtu mwenye usonji pia unaweza kuwa tofauti, na anaweza kuwa na ugumu wa kuoanisha mawazo na hisia zake na mazingira yanayomzunguka.
Dalili za Usonji
Madaktari hutafuta dalili hizi kuu mbili wanapowatambua watu wenye usonji:
1. Changamoto katika Mawasiliano na Mwingiliano wa Kijamii:
- Mwingiliano wa Kijamii:
- Kuanzisha na kubadilishana mazungumzo.
- Kushiriki maslahi au hisia.(sharing of interests and feelings)
- Kuelewa kile ambacho wengine wanawaza au kuhisi.
- Mawasiliano:
- Kutazamana kwa macho (eye contact) kunaweza kuwa kukosa raha kwa baadhi ya watu wenye usonji lakini hii haimaanishi kuwa hawasikilizi.
- Kuelewa lugha ya mwili ya watu wengine, ishara, na sura za uso.
- Kudhibiti sauti, kama vile kuzungumza kwa sauti kubwa au ndogo sana au kutumia sauti ya monotoni. (monotone/flat tone)
- Kuendeleza, Kudumisha, na Kuelewa Mahusiano:
- Kuonyesha hisia na kutafuta faraja ya kihisia kutoka kwa wengine.
- Kufanya marafiki na kucheza na wenzao.
- Kuelewa mipaka na nafasi binafsi.
- Kuhisi kuchoka au kufadhaika katika hali za kijamii.
2. Tabia Zilizojirudia Rudia na Zenye Mipaka Maalum:
- Mienendo ya Kurudia Rudia:
- Kufanya harakati za mwili zinazojirudia rudia kama vile kutikisa mwili, kupiga makofi, au kuzunguka.
- Kupanga vitu kwa mstari, kuzungusha magurudumu, au kuwasha na kuzima swichi mara kwa mara.
- Kuiga mazungumzo ya mtu mwingine, kurudia maneno au misemo (inayojulikana kama echolalia).
- Haja ya Kufanya Mambo kwa Utaratibu Fulani:
- Kukasirika sana hata kwa mabadiliko madogo katika mipango au ratiba.
- Tabia za kimazoea kama vile kuangalia video zile zile mara kwa mara au kugusa vitu kwa mpangilio fulani.
- Haja ya kufuata utaratibu fulani wa kila siku, kama vile ratiba ya kila siku, menyu ya chakula, au njia ya kwenda shuleni.
- Maslahi Makubwa na Yaliyo na Mipaka Maalum: (Restrictive and repetitive patterne of interest)
- Maslahi makubwa au maarifa kuhusu mada maalum na nyembamba.
- Kuwa na shauku kubwa sana kwa kitu fulani kama vile toy au kinyago.
- Hisia za Kupita Kiasi kwa Vichocheo vya Hisia:
- Utofani wa hisia kama vile usikivu mkubwa sana kwa mwanga, sauti, mguso, au umbile la kitu.
- Kukosa hisia kwa maumivu au joto.
- Tabia za kutafuta hisia kama vile kunusa au kugusa vitu, kuvutiwa kwa kuona mwanga au harakati.
Jinsi ya Kuwasaidia Watu Wenye Usonji
Ingawa usonji hauna tiba, kuna mbinu mbalimbali zinazoweza kusaidia kuboresha maisha ya watu wenye usonji na familia zao. Tiba kama vile tiba ya lugha na mawasiliano (speech and language therapy), tiba ya tabia (behavioral therapy), na tiba ya hisia (sensory integration therapy) zinaweza kuwa na msaada mkubwa.
Ni muhimu kwa jamii kuwa na uelewa mzuri kuhusu usonji ili kusaidia kupunguza unyanyapaa na kuboresha ushirikiano wa kijamii kwa watu wenye usonji. Kwa kuzingatia haya, watu wenye usonji wanaweza kufikia uwezo wao kamili na kuishi maisha ya kuridhisha.
Hitimisho
Usonji ni hali inayohitaji uelewa, uvumilivu, na msaada kutoka kwa jamii nzima. Kwa kuelewa vyema usonji, tunaweza kusaidia kuboresha maisha ya watu wenye usonji na familia zao, na pia kuboresha ushirikiano wao katika jamii. Ni jukumu letu sote kuhakikisha kuwa watu wenye usonji wanapata nafasi sawa katika jamii na wanapata msaada unaofaa ili kuweza kuishi maisha yenye furaha na mafanikio.
Afya ya Akili
Afya ya akili maana yake ni hali ya kuwa sawa kihisia, kisaikolojia na kijamii inayoambatana na kuwa na uwezo wa kutatua changamoto za kila siku. Ni hali ya kuwa na mawazo chanya, kuwa sawa kijamii na kisaikolojia na kuweza kuchangia katika utendaji wako na uwezo wa kuridhisha wa kimawazo na kitabia. Huhusisha uwezo wa mtu kumudu mfadhaiko wa kihisia kama vile wasiwasi, upweke, hasira, huzuni; ikiwa na maana ya kuwa mstahimilivu na kuwa na mchango katika jamii inayomzunguka.
Afya ya akili inaathiri jinsi tunavyofikiri, kuhisi, na kutenda. Pia husaidia kuamua jinsi tunavyokabiliana na mafadhaiko, kuhusiana na wengine, na kufanya maamuzi yanayofaa. Afya ya akili ni muhimu katika kila hatua ya maisha, kuanzia utotoni na ujana hadi utu uzima. Kumekuwa na tafsiri ambayo si sahihi katika jamii yetu ya kuwa afya ya akili ni hali ya kutokuwa sawa, afya ya akili ni tatizo, afya ya akili ni ugonjwa wa akili, afya ya akili ni upungufu wa akili. Tafsiri hizi zote hazipo sawa. Ukweli ni kwamba afya ya akili ni afya; hakuna afya pasipo afya ya akili. Afya ya akili sio ugonjwa wa akili na hakuna kitu kinachoitwa ugonjwa wa afya ya akili. Kuna umuhimu wa kujifunza maneno haya ili kupunguza unyanyapaa wa afya ya akili katika jamii zetu.
Ugonjwa wa Akili
Ugonjwa wa akili ni hali ya kutokuwa sawa inayoathiri utendaji kazi wa mtu na madiliko huweza kuonekana katika hisia, fikra na matendo tofauti na yale yanayotarajiwa na jamii na hivyo kushindwa kukabiliana na changamoto za maisha. Kuna zaidi ya magonjwa 200 ya akili, ikiwa ni pamoja na sonona, uraibu, wasiwasi uliopitiliza, skizofrenia, baipolar (mawazo mseto).
Ugonjwa wa Sonona
Sonona ni ugonjwa wa akili unaohusisha hali endelevu ya huzuni au kukosa shauku au raha inayoambatana na mabadiliko mbalimbali ya kimwili, kihisia na kiakili pia. Sonona ni hali inayoathiri utendaji kazi mzima wa mtu. Kuna utofauti mkubwa kati ya sonona na msongo wa mawazo. Aidha, msongo wa mawazo uliokithiri huweza kusababisha sonona.
Ugonjwa huu unatokana na namna tunavyotatua changamoto tunazokutana nazo katika maisha yetu ya kila siku. Sonona ni mrejesho wa hisia tulizozibeba ndani yetu kutokana na nyakati mbalimbali tunazozipitia. Hii inaweza kuwa kwa kupanga kutokana na utofauti katika utatuzi wa changamoto zetu. Kushindwa kukabiliana na changamoto za maisha ndio mwanzo wa kupata sonona. Sonona ni moja kati ya magonjwa ya afya ya akili ulimwenguni ikiwa na zaidi ya watu milioni 264 kwa mwaka wanaoathirika na changamoto hii. Hii ni hali inayoongoza kwa kuleta mzigo mkubwa kwa wagonjwa wengi duniani na katika hali iliyokithiri inaweza kusababisha mtu kuondoa uhai wake.
Watu wengi hupata msongo wa mawazo, ikiwa ni changamoto ya afya ya akili na ni hali ya kawaida kukutana nayo katika maisha. Msongo wa mawazo ukikithiri hupelekea sonona. Sonona pia ikikithiri hupelekea tatizo liitwalo Sonona Kubwa (Major Depressive Disorder, MDD). Sonona Kubwa ni kiwango cha juu cha tatizo ambacho kinahitaji matibabu ya haraka na kitaalamu zaidi.
Takwimu zinaonesha kuwa takriban watu milioni 350 wameathirika na magonjwa ya akili na zaidi ya watu 800,000 kila mwaka hufariki kwa kuondoa uhai wao wenyewe na hii hutokea sana kwa vijana kuanzia umri wa miaka 15 hadi 29. Ongezeko la changamoto za afya ya akili linakuja kwa kasi ulimwenguni kote ikiwemo Tanzania.
Kutokana na malengo ya maendeleo endelevu (SDG) yaliyooanzishwa mwaka 2015 na Baraza la Umoja wa Mataifa likiwa na malengo ya kufikiwa mwaka 2030, mkusanyiko huo wa malengo 17 yaliyopangiliwa kwa faida ya watu wote; lengo namba tatu ambalo ni “Afya Njema na Ustawi” linahakikisha kila mtu anapata huduma za afya bora. Sonona ni moja kati ya vipaumbele vya Shirika la Afya Duniani kupitia mpango mkakati uitwao WHO’s Mental Health Gap Action Programme (mhGAP) ikilenga kusaidia nchi mbalimbali, haswa kwa nchi za kipato cha chini na kati kuongeza utoaji huduma juu ya afya ya akili na magonjwa mbalimbali ya mfumo wa fahamu.
Kutokana na tafiti mbalimbali zilizofanywa na Lancet Global Health, zinaonesha kuwa kuna uhaba wa takwimu juu ya afya ya akili barani Afrika hali ambayo inaonesha ni jinsi gani bado huduma hizi ni duni barani. Changamoto za afya ya akili zimekuwa zikiongezeka kwa kiasi kikubwa barani Afrika, kitu ambacho kinahitaji kuwekewa mkazo wa hali ya juu. Idadi ya watu barani Afrika inasadikika kuongezeka mara mbili katika miongo mitatu ijayo. Ongezeko la watu linaenda sambamba na ongezeko la changamoto za afya ya akili. Watu wengi hasa vijana wako katika hatari ya kuathirika na changamoto hizi, hii ikitokana na misukumo mbalimbali katika jamii na utumiaji wa dawa za kulevya ukiongezeka ikiwa kama njia kuu ya wahanga hawa kutumia kuepukana na changamoto hizo.
Je, Utajuaje Kama Una Sonona?
Ubaya ni pale ambapo mgonjwa wa sonona hajijui kama anasonona. Hii inapelekea kuongezeka kwa idadi kubwa ya waathirika na kukithiri kwa tatizo. Sonona ni ugonjwa usiofichika. Kupitia muongozo wa magonjwa mbalimbali ya akili (DSM V) pamoja na toleo la Kiswahili – Tiba Baina ya Watu (TBW) kwa International Rescue Committee (IRC) kutoka kwa Shirika la Afya Duniani tunaweza kuona vitu mbalimbali vinavyoweza kuashiria kuwa wewe ni muathirika wa ugonjwa wa akili, sonona. Dalili za sonona hujumuisha:
- Mabadiliko ya usingizi aidha kulala sana ama kukosa usingizi kabisa.
- Mabadiliko katika kula, aidha kukosa kabisa hamu ya kula ama kula sana.
- Hisia za kujiona mwenye hatia au hufai.
- Hisia za uchovu na umakini hafifu kazini.
- Kukosa utulivu wa mwili na kihisia pia.
- Ugumu katika kufanya maamuzi.
- Kupungua uzito bila kutarajia, takribani 5% kwa mwezi ama kuongezeka uzito.
- Kusononeka kila wakati, huzuni endelevu.
- Kujitenga mbali na watu na kupendelea kukaa peke yako muda mwingi.
- Kukosa matumaini kabisa.
- Kupoteza msisimko wa kihisia na kukosa hamu ya tendo la ndoa.
- Kuwa mvivu hata kwenye shughuli za kawaida.
- Kupata maumivu ya mwili kama vile kichwa kuuma mara kwa mara, vidonda vya tumbo, kujihisi mchovu mara kwa mara, kushindwa kuzungumza, kushindwa kutembea.
- Kuwa na hasira mara kwa mara hata sehemu zinazohitaji utulivu.
- Kujawa na chuki juu ya wengine na kutoelewana na watu wanakuzunguka.
- Kutamani kujidhuru na hatimaye kuondoa uhai wa mtu binafsi au pamoja na wale wanaomtegemea.
- ubadilika katika siku za hedhi au kukosa kabisa.
- Uraibu hasa wa pombe.
- Kusahau na kukosa uwezo wa kufikiri vema.
Sababu za Ugonjwa wa Sonona
Visababishi vya ugonjwa wa sonona vinaweza kuwa katika makundi makuu matatu: kibailojia, kisaikolojia na kijamii.
1. Sababu za Kibailojia
- Kurithi kwa vinasaba vya ugonjwa wa sonona. Uwepo wa historia ya ugonjwa huu katika familia huongeza uwezekano wa mtu kupata tatizo hili. Hii inamaanisha ugonjwa huu unaweza ukawa ni wa kurithi kutoka kizazi hadi kizazi, japokuwa kutokuwepo kwa historia ya ugonjwa huu katika familia haina maana ya kuwa hakuna uwezekano wa kupata.
- Magonjwa ya mwili. Magonjwa ya mwili aidha ya muda mfupi kama vile malaria kali ama magonjwa sugu yaani ya muda mrefu kama vile kisukari, homa ya ini, saratani, UKIMWI, figo kushindwa kufanya kazi, nk.
2. Sababu za Kisaikolojia
- Malezi. Watu wengi wanaopata ugonjwa huu wa sonona huwa wanahistoria ya kupata changamoto katika malezi yao walipokuwa watoto. Malezi kwa mtoto yanamchango mkubwa sana katika kujenga ama kuharibu afya ya akili ya mtoto.
- Matukio ya kuhuzun
3. Kijamii
- Matukio kama vile kukosa ajira, matatizo sehemu za kazi, kufukuzwa kazi/chuo, migogoro kazini au kustaafu kazi, kukosa mtoto, kuhamishwa mahali pa kazi, kuoa ama kuolewa.
- Majanga kama vile kimbunga, mafuriko, tetemeko la ardhi, n.k.
- Changamoto za kila siku za maisha kama vile talaka, mimba kuharibika, kutoa mimba, kutengana, kufungwa, kuuguza au kuugua muda mrefu, n.k.
- Madeni, upweke, kukataliwa, kujuta vinaweza kusababisha ugonjwa wa sonona.
Matibabu ya Ugonjwa wa Sonona
Sonona ni ugonjwa unaotibika. Ni muhimu sana kuwahi hospitali au kuonana na mtaalamu husika katika hatua za awali kabisa ili kuzuia kukithiri kwa tatizo. Matibabu ya ugonjwa wa sonona yanagawanyika katika sehemu kuu mbili; ambazo ni:
1. Tiba ya Mazungumzo (Non-Pharmacological)
Mazungumzo na mtaalamu wa afya ya akili ni mojawapo ya tiba madhubuti kwa wagonjwa wa sonona. Njia hii haihusishi dawa ikiwa na maana ya vidonge wala sindano. Hii ni tiba ya kisaikolojia ikiwa na lengo la kubadilisha mtazamo wa muathirika.
2. Tiba ya Kutumia Dawa (Pharmacological)
Hii ni njia inayohusisha utumiaji wa vidonge kama vile amitriptyline, fluoxetine, lorazepam, n.k. Dawa hizi zinafanya kazi katika ubongo kwenye sehemu inayohusika na kupandisha ama kushusha kemikali katika mwili ili kuleta mabadiliko ya kihisia na kitabia kwa mgonjwa husika. Njia hizi zinaweza kutumika zote kwa pamoja kwa mgonjwa mmoja pia.
Njia ya Kuzuia Ugonjwa wa Sonona
Sonona Kazini – Hiki ni kitabu kilichoandikwa katika lugha ya Kiswahili nyepesi na yenye kueleweka na kinachoakisi uhalisia kwa lengo la kujifunza kwa undani zaidi juu ya ugonjwa huu wa sonona na namna gani unaweza kuepuka katika maisha yetu ya kila siku. Kitabu hiki ni kwa ajili ya kila mtu mwenye utashi wa kutambua changamoto anazopitia, aidha akiwa jinsia ya kike au ya kiume.
Hakikisha unapata nakala yako sasa, kokote ulipo utakipata kwa uaminifu kabisa.
Upungufu wa akili ni tatizo ambalo kwa ujumla hutokea kabla ya mtu kuwa mkubwa (adulthood) na huambatana na dalili za kupunguwa uwezo wa akili ya utambuzi na kutafakari (cognitive functions) pamoja na kushindwa kukua kwa tabia za kuendana na mazingira yanayomzunguka mtu (adaptive behavior). Pia kitaalamu, upungufu wa akili hujulikana kama mtu yoyote mwenye IQ (Intelligence Quotient) chini ya 70.
Upungufu wa akili ni hali ya kuwa na mapungufu katika ukuaji (development deficit) yanayoanza utotoni ambayo husababisha kupungua uwezo wa kusoma (intellect), kutafakari, utambuzi na kutoweza kuendana na majukumu ya kila siku ya maisha.
Ukubwa wa Tatizo (Epidemiology)
Upungufu wa akili ni tatizo kubwa sana duniani.Huathiri asilimia 1-2 ya watu wote duniani.Huonekana sana kwa wanaume kuliko wanawake (inakisiwa huonekana mara mbili zaidi kwa wanaume kuliko wanawake). Upungufu wa akili wa kati (mild mental retardation) huonekana sana kwa watu wa kipato cha chini lakini upungufu wa akili wa kiwango cha juu hutokea uwiano sawa katika jamii ya matabaka yote na huonekana sana katika umri kati ya miaka 10 hadi 14.
Upungufu wa akili sio ugonjwa (axis II disorder in DSM-IV) kutokana na dalili na viashiria vyake bali ni tatizo la mfumo wa utambuzi wa watu wenye kuhitaji huduma za kijamii na elimu maalum ili kuweza kumudu majukumu yao ya kila siku. Mara nyingi upungufu wa akili hutokea kabla ya mtu kufikisha umri wa miaka 18.
Tungependa kwa yoyote mwenye takwimu kutoka afrika mashariki za tatizo hili la upungufu wa akili kutoka katika hospitali za magonjwa ya akili za Butabika National Referral and Teaching Mental Hospital (Kampala, Uganda), Port Reitz District Hospital (Mombasa, Kenya), Mathare Mental Hospital (Nairobi, Kenya), Lutindi Mental Hospital (Tanga, Tanzania) na Mirembe Psychiatric Referral Hospital (Dodoma, Tanzania).
Tabia za Kuendana na Mazingira (Adaptive behavior) ni nini?
Tatizo la kiakili la kujihisi mnene na kupoteza hamu ya kula au Anorexia nervosa ni tatizo linawaathiri watu wengi na kuwafanya kupoteza uzito zaidi ya ule unaokubalika kulingana na umri na urefu wa muhusika.
Watu wenye tatizo hili wana hali ya kuwa na hofu isiyo kifani ya kuongezeka uzito hata kama, kiukweli, wana uzito mdogo (wamekonda) kuliko kawaida. Wanaweza kujinyima au kupunguza kula makusudi (dieting), kufanya mazoezi ya kupunguza uzito kuliko kawaida au hata kufanya njia nyingine zozote ilimradi wapungue uzito.
Chanzo na vihatarishi vya tatizo hili
Chanzo halisi cha tatizo hili bado hakifahamiki rasmi. Hata hivyo, mambo kadhaa yanahusishwa na kutokea kwake. Mambo hayo yanajumuisha sababu za kinasaba (genetic factors) na vichocheo mwili (hormones). Aidha masuala ya kijamii yenye kuchochea wana jamii kama vile baadhi ya wasichana kupenda maumbo madogo (vimodo) nayo pia yanahusishwa.
Kipindi cha nyuma, masuala kama matatizo katika familia yalikuwa yakihusishwa na uwepo wa tatizo hili pamoja na matatizo mengine yanahusiana na ulaji wa muhusika ingawa kwa sasa uhusiano wake unaonekana kuwa si wa nguvu sana.
Vihatarishi vya anorexia nervosa vinajumuisha
Upungufu wa akili ni tatizo ambalo kwa ujumla hutokea kabla ya mtu kuwa mkubwa (adulthood) na huambatana na dalili za kupunguwa uwezo wa akili ya utambuzi na kutafakari (cognitive functions) pamoja na kushindwa kukua kwa tabia za kuendana na mazingira yanayomzunguka mtu (adaptive behavior). Pia kitaalamu, upungufu wa akili hujulikana kama mtu yoyote mwenye IQ (Intelligence Quotient) chini ya 70.
Upungufu wa akili ni hali ya kuwa na mapungufu katika ukuaji (development deficit) yanayoanza utotoni ambayo husababisha kupungua uwezo wa kusoma (intellect), kutafakari, utambuzi na kutoweza kuendana na majukumu ya kila siku ya maisha.
Ukubwa wa Tatizo (Epidemiology)
Upungufu wa akili ni tatizo kubwa sana duniani.Huathiri asilimia 1-2 ya watu wote duniani.Huonekana sana kwa wanaume kuliko wanawake (inakisiwa huonekana mara mbili zaidi kwa wanaume kuliko wanawake). Upungufu wa akili wa kati (mild mental retardation) huonekana sana kwa watu wa kipato cha chini lakini upungufu wa akili wa kiwango cha juu hutokea uwiano sawa katika jamii ya matabaka yote na huonekana sana katika umri kati ya miaka 10 hadi 14.
Upungufu wa akili sio ugonjwa (axis II disorder in DSM-IV) kutokana na dalili na viashiria vyake bali ni tatizo la mfumo wa utambuzi wa watu wenye kuhitaji huduma za kijamii na elimu maalum ili kuweza kumudu majukumu yao ya kila siku. Mara nyingi upungufu wa akili hutokea kabla ya mtu kufikisha umri wa miaka 18. Tungependa kwa yoyote mwenye takwimu kutoka afrika mashariki za tatizo hili la upungufu wa akili kutoka katika hospitali za magonjwa ya akili za Butabika National Referral and Teaching Mental Hospital (Kampala, Uganda), Port Reitz District Hospital (Mombasa, Kenya), Mathare Mental Hospital (Nairobi, Kenya), Lutindi Mental Hospital (Tanga, Tanzania) na Mirembe Psychiatric Referral Hospital (Dodoma, Tanzania).
Tabia za Kuendana na Mazingira (Adaptive behavior) ni Nini?
Tabia za kuendana na mazingira ni jinsi mtu anavyoweza kumudu matakwa ya kujihudumia mwenyewe kila siku pasi na kumtegemea mtu yoyote kutokana na umri wake, tabaka lake, utamaduni pamoja na jamii inayomzunguka kutokana na vipengele viwili kati ya hivi vifuatavyo;
- Mawasiliano (Kuweza kuwasiliana na watu)
- Kuweza kujihudumia katika shughuli zinazohitaji kutumia akili (functional academic skills)
- Kuweza kuishi mazingira ya nyumbani na kazini
- Kuwa na uwezo wa kuchanganyikana na jamii katika masuala ya afya na usalama wake
- Kuweza kutumia huduma za jamii ambazo zitamfanya kuishi maisha ya furaha
Ni vizuri kutambua ya kwamba tabia hizi hutegemea sana elimu, uhamasishaji, tabia za mtu binafsi, kupewa fursa za kijamii na za kiufundi (vocational skills), matatizo ya akili na magonjwa mbalimbali ya akili.
Intelligence kitaalamu ni uwezo wa ubongo katika kufikiri, kutatua matatizo, kuchagua au kuwa na busara (reason), na kuelimika.
IQ= Mental age (Umri wa akili) × 100
Chronological age (Umri wa kawaida wa binadamu)
Makundi ya Upungufu wa Akili Kundi Kipimo cha IQ
Upungufu wa akili uliopitiliza kabisa (Profound Mental Retardation) Chini ya 20
Upungufu wa akili mkubwa (Severe Mental Retardation) 20-34
Upungufu wa akili wa kati (Moderate Mental Retardation) 35-49
Upungufu wa akili (Mild Mental Retardation) 50-69
Upungufu wa akili wa kawaida (Borderline Intellectual Functioning) 70-84
Mtu aliye kwenye kundi la upungufu wa akili (Mild Mental Retardation) anaweza kuelimika, na Yule aliye na upungufu wa akili wa kati, mtu huyu anaweza kufunzwa kazi za kumuwezesha kumudu maisha yake ya kila siku. Wale walio na upungufu wa akili mkubwa (Severe MR) na kundi la waliopitiliza (Profound MR) hawawezi kufunzwa chochote na kufundishika.
Kwa hiyo mtoto aliye na umri sawa wa akili na umri sawa wa kibinadamu atakuwa na kipimo cha akili 100 (yaani IQ=100). Kwa wale watoto wenye vipaji maalum, kipimo cha akili yao huwa zaidi ya 100 (IQ>100), na kwa wale wenye akili ya kawaida kipimo cha akili huwa chini ya 100 lakini hakishuki chini ya 85.
Upungufu wa Akili wa Kawaida (Borderline Mental Retardation)
Huwa na akili yakipimo cha IQ= 70-85%. Wanauelewa mdogo shuleni (Slow learners) lakini wanaishi maisha ya kawaida yaani bila kupata taabu yoyote katika maisha yao ya kila siku na wanaweza kuajiriwa.
Upungufu wa akili (Mild Mental Retardation)
Huwa na akili ya kipimo cha IQ=50-70. Asilimia kubwa ya watu wenye upungufu wa akili huwa kwenye kundi hili (asilimia 85-95). Wanatambulika kama wanaoweza kuelimika. Wanaweza kujifunza kusoma, kuandika, na kufanya hesabu rahisi rahisi (simple arithmetic calculations). Hawa wanahitaji shule maalum ili waje kuweza kumudu majukumu yao ya maisha ya kila siku baada ya muda mrefu.Wanakuwa na upungufu mdogo katika uwezo wao wa kuhisi na utambuzi wa vitu (minimal sensorimotor deficits) na ni vigumu kutambua kwamba wanaupungufu wa akili mpaka baadae maishani. Katika ujana wao wanaweza kupata elimu hadi darasa la sita.Ukubwani, hupata uwezo wa kujihudumia wenyewe katika mahitaji yao ya kila siku lakini wanahitaji uangalizi, ushauri, kupewa mwongozo katika majukumu yao ya kifamilia na hasa wanapopata msongo wa mawazo au wakati wamepata matatizo ya kiuchumi.
Upungufu wa Akili wa Kati (Moderate Mental Retardation)
Huwa na akili yakipimo cha IQ=35-50. Asilimia 10 tu ya watu wote wenye upungufu wa akili ndio huwa kwenye kundi hili.Wanatambulika kama wasioweza kufundishika (untrainable) ingawa wengi wao wanaweza kuelimika. Utotoni mwao wanakuwa na mawasiliano mabaya ya kijamii, lakini wanaweza kujifunza kuzungumza, kutambua majina yao na baadhi ya maneno rahisi ambapo kutokana na haya ambayo nimeelezea hapo juu, kwa sasa wanatambulika kama kundi linaloweza kufundishika.Kawaida, huacha shule baada ya kufika darasa la pili (Standard 2). Wanaweza kufundishika katika kazi ambazo hazihitaji kutumia akili ama kazi za mikono.Msongo wa mawazo huathiri mafunzo yao hivyo ni muhimu kuboresha mazingira yao na kuwahudumia vizuri ili wasipate msongo wa mawazo.
Mara nyingi, uwezo wao wa kuelewa watu wanapozungumza ni mzuri kuliko uwezo wao wa kuzungumza na hii huwafanya kupata msongo wa mawazo. Uzungumzaji wao ni wa kawaida na hueleweka vizuri na wale wanaoishi nao au wale wanaofahamiana nao vizuri. Vitendo kama uvaaji nguo, kula, na kujiweka msafi, huchukua muda mrefu kwao kujifunza. Wanahitaji msaada katika matumizi ya hela na hata kuvuka barabara.
Upungufu wa Akili Mkubwa (Severe Mental Retardation)
Huwa na akili ya kipimo cha IQ=20-35 na huonekana kwa watu wenye upungufu wa akili kwa asilimia 5 tu. Hutambulika mapema kwa kutokuwa na uwezo wa kutambua vitu mbalimbali (Poor motor development). Watu hawa hawana uwezo wa kuzungumza na kuwasiliana au hupata uwezo huo baadae maishani. Huitaji shule maalum pamoja na wataalamu wa tiba ya sauti ili waweze kujifunza kuzungumza.Chini ya uangalizi, huweza kujifunza shughuli ndogondogo.
Upungufu wa Akili Uliopitiliza (Profound Mental Retardation)
Huwa na akili ya kipimo cha chini ya 20 yaani IQ<20. Asilimia 1-2 ya watu wenye upungufu wa akili ndio walio kwenye kundi hili. Mara nyingi wanakuwa na ugonjwa au matatizo ya sehemu ya mishipa ya fahamu ambayo husababisha upungufu wa akili.Dalili za kuwa na uwezo finyu wa kutambua na kuhisi mambo mbalimbali, kushindwa kuelimika, kujihudumia, kufanya kazi, kujitunza huonekana mapema sana. Huitaji msaada wa kijamii pamoja na kuhudumiwa katika maisha yao ya kila siku.
Aina za Upungufu wa Akili
Kuna aina mbili za upungufu wa akili ambazo ni;
1.Syndromic mental retardation – Hii ni upungufu wa akili (intellectual deficits) unaoambatana na magonjwa mbalimbali pamoja na viashiria na dalili za kitabia (behavioral signs).
2.Non syndromic mental retardation – Upungufu huu wa akili hausiani na magonjwa au ugonjwa wowote.
Pathofiziologia (Pathophysiology)
Upungufu wa akili ni mjumuiko wa matatizo katika mfumo wa fahamu (CNS functions) ambapo sehemu inayojulikana kama cortical structures (ambayo huusisha pamoja na sehemu zingine kama hippocampus na medial temporal cortex) ndio huathirika. Watu wengi wenye upungufu wa akili hawaonyeshi kuathirika katika mfumo wao wa fahamu. Ni aslimia 10-15 ya watu wote wenye upungufu wa akili ambao ndio wanaonyesha kuathirika katika mfumo wao wa fahamu.
Matatizo katika mfumo wa fahamu ambayo huonekana sana ni kichwa maji (hydrocephalus), neural tube defects, microcephaly na (disorders of migration- the lissencephalis na muunganiko wa mwatuko wa ubongo {agenesis of corpus carlosum} ambayo huonekana mara chache).
Watu wengi wenye upungufu wa akili aina ya mild mental retardation na wenye matatizo mengine ya ufahamu (other learning disorders), huwa hawana matatizo katika mfumo wao wa fahamu, madhara katika neva na dysmorphisms lakini wanauwezekano mkubwa wa kutoka katika familia zenye hali duni ya kiuchumi, familia yenye kipimo cha akili ndogo (low IQ), na elimu duni.
Nini husababisha upungufu wa akili?
Zipo sababu nyingi ambazo husababisha upungufu wa akili ambazo ni kama ifuatavyo;
- Matatizo ya kurithi (genetic factors)
- Antenatal factors
- Postnatal factors
- Matatizo ya kijamii na kitamaduni (socio-cultural factors)
Magonjwa ya akili (psychiatry disorders)
Thuluthi moja (1/3) ya watu wenye upungufu wa akili chanzo hasa hakijulikani.
Matatizo ya viashiria vya urithi (genetic factors)
- Chromosal abnormalities kama down syndrome, fragile X syndrome (mgonjwa anakuwa na kichwa kikubwa, masikio makubwa kama ya popo, uso mrefu, korodani kubwa kupitiliza na nyayo zinakuwa bapa {flat feet},huwa na matatizo ya lugha na sauti, hii husababishwa na matatizo katika ncha ya mkono mrefu wa chromosome)
- Metabolic disorders kama phenylketonuria, homocystinuri, galactosemia nk.
- Magonjwa kwenye ubongo (Gross disease of the brain) kama cerebral dysgenesis, tuberose sclerosis, neurofibrosis nk.
Madhara ya kwenye ubongo (brain malformations) kama nueral tube defects, kichwa maji na microcephalus
Antenatal factors
- Matatizo ambayo hutokea wakati mtoto bado hajazaliwa (yaani yanayompata mtoto wakati bado yupo tumboni mwa mama yake). Haya yanaweza kuwa;
- Magonjwa kama ugonjwa wa kaswende (syphilis), TORCH
- Sumu (intoxications) kama madini ya risasi (lead), madawa ya kulevya, unywaji pombe wakati wa ujauzito nk.
- Physical damage – Tiba ya mionzi au vipimo vya mionzi, injury, ukosefu wa hewa ya oksijeni kwa mtoto (hypoxia).
- Matatizo ya kondo la uzazi (Placental dysfunctions) – Toxaemia, ukosefu wa virutubisho sahihi katika ukuaji wa kondo (Nutritional growth retardation).
- Matatizo katika mfumo wa vichocheo mwilini (Endocrine disorders) – Hypothyroidism (ugonjwa wa tezi la koo), ugonjwa wa kisukari kwa mama mjazito, hypoparathyroidism.
Perinatal factors
- Matatizo yanayotokea wakati mtoto anazaliwa (wakati wa kujifungua kwa mama mjazito)
- Ukosefu wa hewa ya oksijeni (Birth asphyxia), cerebral palsy nk
- Madhara ya mtoto kuzaliwa njiti (complications of prematurity) kama uvujaji damu ndani ya ubongo (intraventricular haemorrhage).
- Hypoxic Ischemic encephalopathy
Post-natal factors
- Matatizo yanayotokea baada ya mtoto kuzaliwa
- Injury – Head injury (kuumia kichwa)
- Sumu (Intoxication) kutokana na madini ya risasi, mercury nk.
Magonjwa kama ugonjwa wa uti wa mgongo (meningitis), encephalitis (maambukizi kwenye ubongo)
Socio-cultural factors (Matatizo ya kijamii na kitamaduni)
Kutokuwa na uwezo wa kujumuika na jamii huchochewa na ukosefu wa elimu, kiwango duni cha uhamasishaji, tabia ya mtu, ucheshi wa mtu,utapia mlo, mimba za utotoni (kwani huleta umaskini, utapia mlo, afya duni, kuathirika kwa mama na hivyo kumuathiri mtoto), vocational opportunities pamoja na magonjwa ya akili na magonjwa mbalimbali.
Kukosekana kwa vichocheo hivyo au kuwepo kwa magonjwa ya akili na baadhi ya magonjwa mbalimbali huweza kusababisha upungufu wa akili. Ikumbukwe ya kwamba akili ya mtoto huwa inakuwa kwa hiyo ni muhimu apewe fursa ya kuweza kukuza akili yake.
Magonjwa ya akili (Psychiatric disorders)
- Pervasive developmental disorders (Autistic spectrum disorders).
Image Source: https://newrepublic.com
Dalili na Viashiria vya Upungufu wa Akili
- Kuchelewa katika ukuaji wa uwezo wa kuongea/kuzungumza
- Upungufu wa kumbukumbu (deficits in memory skills)
- Matatizo katika kufahamu mambo ya kijamii
- Upungufu wa uwezo wa kutatua matatizo
- Kuchelewa kukua kwa tabia za vitendo vya kujihudumia mwenyewe (kama kufunga vifungo vya shati nk)
- Kuendelea kuwa na akili za kitoto
- Kupungua uwezo wa kusoma
Utangulizi
Mada hii ina lengo la kuzungumzia tatizo la kuwa na hofu au wasiwasi uliopita kiasi au kwa kitaalamu Generalized anxiety disorder (GAD). Kwa ajili ya kutofautisha kati ya hofu iliyopitiliza na hofu ya kawaida ambayo yaweza kumkumba mwanadamu yeyote, wakati fulani fulani mwandishi atatumia maneno anxiety au GAD katika kuwasilisha ujumbe wake.
Hofu iliyopitiliza au au anxiety au GAD huambatana na hali ya kuwa na wasiwasi kupita kiasi juu ya maisha ya kila siku pamoja na matukio yake bila hata muhusika kuwa na sababu maalum ya kuwa na hofu hiyo. Kwa maneno mengine ni kuwa, watu wenye anxiety hujihisi hofu kubwa bila ya kuwa na sababu yeyote ya msingi ya kuwafanya wawe hivyo. Mara nyingi watu wenye tatizo hili huwa na tabia ya kuhisi kwamba janga kubwa litawatokea karibuni au maafa yatamkumba katika maisha yake na daima hawaachi kuwa na hofu isiyo na sababu juu ya familia zao, pesa, afya, ajira, masomo au hata biashara zao.
Maisha yao ya kila siku huwa na mchanganyiko wa hofu, wasiwasi na huzuni, kiasi kwamba hatimaye hofu hutawala mawazo ya muhusika kiasi cha kuingilia utendaji wake wa kila siku ikiwemo kazi, masomo, shughuli zake za kijamii, na hata mahusiano na mwenza wake wa ndoa.
Dalili za hofu iliyopitiliza (anxiety) ni nini?
Utangulizi
Ugonjwa wa Alzheimer's ni miongoni mwa magonjwa ya ubongo yanayoathiri zaidi wazee au watu wa umri wa makamo. Ugonjwa huu ambao huanza polepole na kuchukua muda mrefu kujitokeza kwa kawaida hauoneshi dalili ya kupata nafuu mara unapoanza.
Ugonjwa wa Alzheimers’s ni miongoni mwa makundi ya magonjwa ya akili yanaitwa kitaalamu kama dementia na ambao huathiri zaidi watu wenye miaka 65 au zaidi.
Ugonjwa wa Alzheimer’s unasababishwa na nini?
Mpaka leo hii, chanzo halisi cha ugonjwa wa Alzheimer’s bado hakijajulikana. Hata hivyo, kuna nadharia kadhaa zilizoibuliwa na wanasayansi kuhusiana na baadhi ya visababishi vya ugonjwa huu. Nadharia inayoonekana kukubalika mpaka sasa ni ile ya uhusiano wa kuwepo kwa jamii ya protein inayoitwa amyloid na ugonjwa huu.
Wanasayansi wameonesha kuwa mabadiliko katika vinasaba vinavyodhibiti uzalishwaji wa protini hii ya amyloid ndiyo chanzo kikuu cha ugonjwa huu. Aidha ushahidi uliooneshwa na watafiti hao unasema kuwa mabadiliko haya ya vinasaba yamethibika kwa takribani zaidi ya nusu ya wagonjwa wote waliogunduliwa kuwa na ugonjwa huu.
Katika wagonjwa wote hawa waliofanyiwa utafiti imeonekana kwamba mabadiliko hayo ya vinasaba yamesababisha uzalishwaji uliopitiliza katika ubongo wa aina fulani ya vipande vya protini ijulikanayo kitaalamu kama ABeta (Aβ). Wataalamu wengi wanaamini kuwa, kukosekana kwa udhibiti wa uzalishaji wa aina hii ya protini kunakosababisha protini hii kuwa nyingi mno kwenye ubongo kuliko inavyoweza kuharibiwa ndiko kunakosababisha ugonjwa huu.
Introduction
Bahi district is one amongst six districts that make up Dodoma region. It extends between latitude 4o and 8o South and between longitude35o and 37o East. The district has an area of 5948 square km, and borders Kondoa district to the north, Manyoni to the west, Dodoma municipal to the south west and Chamwino district to the East. The district is divided into 4 divisions of Chipanga, Bahi, Mundemu and Mwitikila. The four divisions have a total of 21 wards, 56 villages and 1559 hamlets. The 2002 national census projected a population density of about 238,951 (District Council profile, 2010).
Health care facilities
Bahi district council has no district hospital, however, it has a total number of 35 health care facilities. Among these heath care facilities, six are health centers and 29 are dispensaries. There are 27 health care providers who have been trained to manage mental illnesses.
Background on Mental Health
The WHO defines health as a state of complete physical, psychological and social well being, and not just the absence of disease or infirmity.
Furahia zaidi ukiwa na App
Pakua App ya TanzMED ufurahie mambo mengi zaidi kama kuchat na Daktari, Kuongea na Daktari, kuweka Appointment na Hospitali, Kuchat na Daktari anayetumia AI, Tathmini ya Afya ya akili, kufuatilia hedhi & Ujauzito nk.
